Sztuka etruska w zarysie

Sztuka etruska

Sztuka etruska to sztuka ludu zamieszkującego tereny środkowych Włoch, między Arno, Tybrem i M. Tyrreńskim, rozwijająca się między IX w. p.n.e. a I w. n.e. W okresie największego rozkwitu (VII-VI w. p.n.e.) w obrębie jej wpływów znalazły się tereny Niziny Nadpadańskiej, Emilii z Bolonią, Umbrii, Lacjum z Rzymem oraz Kampanii wokół Kapui i Salemo.

Państwo Etruskie

Etruria nigdy nie utworzyła jednolitego organizmu państwowego. Od VI w. p.n.e. stanowiła luźny i właściwie religijny związek niezależnych miast-państw, z centrum w Volsinii (Orvieto), w pobliżu których znajdowało się ogólnoetruskie sanktuarium Woltumny. W ciągu V w. p.n.e. niektóre miasta ze zmiennym i nietrwałym powodzeniem starały się narzucić swoją hegemonię (Clusium, Tarkwinia). Jednakże kraj pozostał rozdrobniony i niezgoda między poszczególnymi miastami ułatwiła podbój Rzymianom, rozpoczęty w 396 p.n.e. zdobyciem Wejów, zakończony w 265 p.n.e. zniszczeniem Volsinii.

Okresy w sztuce etruskiej

Mimo utraty niezawisłości poszczególne ośrodki etruskie zachowały odrębność kulturową, językową i artystyczną aż do schyłku republiki rzymskiej. Oddziaływanie wysoko zorganizowanych kultur wschodnich części Morza Śródziemnego zadecydowały o awansie cywilizacyjnym i w sposób trwały wpłynęły na rozwój sztuki Etrusków. Rola wpływów obcych, zwłaszcza greckich, przesądziła o równoległości rozwoju sztuki ertruskiej i greckiej, stąd w jej dziejach wyróżniamy podobne, jak w Grecji, okresy:

willanowiański, odpowiadający greckiemu geometrycznemu (IX—VIII w. p.n.e.);
orientalizujący (VII w. p.n.e.-początek VI w. p.n.e.);
archaiczny (4 ćwierćwiecze VII w. p.n.e. -połowa V w. p.n.e.);
klasyczny (2 połowa V w. p.n.e – koniec IV w. p.n.e.);
hellenistyczny (III-I w. p.n.e.).

Okres willanowiański

W okresie willanowiańskim Etruskowie znali jedynie abstrakcyjne zdobnictwo w postaci geometrycznej ornamentyki, którą zdobiono lepione ręcznie urny dwustożkowe, naczynia gliniane i z brązu, broń i ozdoby. W początkowej fazie tego okresu charakter sztuki określały głównie powiązania z kulturami Europy Środkowej (obrządek ciałopalny – kształt urny, wyroby z brązu).

Od VIII w. p.n.e. nasiliły się wpływy kultur wschodniej części basenu M. Śródziemnego. Kontakt z Grekami wpłynął na rozwój i specjalizację rzemiosła oraz pojawienie się ceramiki malowanej. W ciągu VIII w. p.n.e. upowszechnia się szkieletowy obrządek pogrzebowy.

Okres orientalizujący

W wyposażeniu grobów z końca VIII i początku VII w. p.n.e. widoczne są liczne importy ze Wschodu (egipskie skarabeusze i naczynia fajansowe, wyroby ze złota, srebra, brązu i kości słoniowej, korynckie i jońskie wazy malowane, malowane jaja strusie), co zapowiada nowy okres w rozwoju sztuki etruskiej.

W okresie orientalizującym pojawia się monumentalna architektura grobowa (tumulusy):

na południu kraju groby z komorami wycinanymi w skalnym podłożu, niekiedy z dekoracją malarską (m.in. Weje – Grób Kaczuszek, Grób Campana) lub rzeźbiarską (m.in. Ceri – Grób Rzeźb),
na północy – groby budowane z bloków kamiennych, również z dekoracją rzeźbiarską.

Pojawiły się wówczas monumentalne rezydencje arystokracji (Murlo, Acąuarossa). Najwspanialej rozwija się rzemiosło, zwłaszcza złotnictwo stosujące techniki granulacji, filigranu, repusowania. Z miejscowej ceramiki – impasto wykształciły się ok. 660 p.n.e. etruskie naczynia bucchero nero. W zdobnictwie ornamentykę geometryczną zastąpił ornament roślinny, zoomorficzny, fryzy i grupy.

Wpływy greckie najwyraźniej zaznaczyły się w ceramice malowanej zdobionej scenami o tematyce mitologicznej. Naczynia te były malowane firnisem sylwetowo lub konturowo na jasnym tle lub białą farbą na czerwono-koralowej powierzchni impasto.

Okres archaiczny

W 4 ćw. VII w. p.n.e. sztukę etruska zdominowała ceramikę etrusko-koryncką z dekoracją przeważnie zoomorficzną, rytą i malowaną czerwono i biało na ciemnej, pokostowanej powierzchni (tzw. grupa polichromowa) lub w stylu czarnofigurowym (czarnofigurowe malarstwo). Naczynia takie produkowano w Vulci, Caere, Tarkwinii. Otwierające okres archaiczny wpływy korynckie zadecydowały, za pośrednictwem miast południowo-italskich, o formie i sposobie zdobienia etruskiej świątyni. Podobnie zdobione bywały pałace arystokracji. W Clusium, gdzie panował w dalszym ciągu ciałopalny obrządek pogrzebowy, pojawia się antropomorficzna urna dwustożkowa, stopniowo przekształcająca się w typ kanopy.

Od ok. 560 p.n.e. nasilają się wpływy jońskie, które wpłynęły na rozkwit rzeźby terakotowej na pd. kraju (Weje, Caere) i kamiennrj na północy. (Vulci, Clusium). Szczególnie piękną formą odznacza się powstała w tym czasie dekoracja świątynna z terakoty (Apollo i Hermes z Wejów). W Tarkwinii wykształca się w tym okresie miejscowa szkoła malarstwa grobowego wykazująca zainteresowanie pejzażem i światem przyrody (Grób Polowania, Połowu Ryb), sporadycznie tematyka mitologiczna (Grób Byków). Najczęściej sięgano jednak po tematy związane z obrzędami pogrzebowymi (bankiety i tańce przy dźwiękach muzyki, igrzyska). Wysoki poziom osiągnęły produkowane w Vulci brązowe trójnogi, kandelabry i figurki (tyrrhena sigilla). Garncarze jońscy założyli warsztaty w Vulci i Caere zapoczątkowując bogatą i różnorodną produkcję miejscową waz czarnofigurowych.

W dalszym ciągu rozwija się złotnictwo; charakterystyczne wyroby: kolczyki tzw. kuferkowate (a bauletło), różnorodne wisiory, pierścienie o owalnych oczkach, ozdoby w kształcie rozet dekorowane misterną granulacją. Przez cały VI w. p.n.e. w Clusiumsante.

Okres klasyczny

Ok. 500 p.n.e. w sztuce ertruskiej pojawiają się wpływy attyckie, przynoszące znajomość skrótów perspektywicznych i pogłębioną znajomość anatomii. Poniesione klęski w walkach w końcu 1 ćw. V w. p.n.e. położyły kres bogactwu Etrurii. Wraz z okresem klasycznym rozpoczął się ostry kryzys trwający do kon. V w. p.n.e. Upadek miast nadmorskich spowodował wzrost znaczenia ośrodków w głębi kraju: Volsinii, Clusium, Perusia, Arretium, Faesuae, Volterra. Kontakty z Grecją stają się rzadsze. Intelektualna, racjonalistyczna i religijna sztuka grecka doby klasycznej była rozumiana przez Etrusków płytko i powierzchownie. Mimo regresu produkcji artystycznej pojawiają się także dzieła wybitne (terakoty architektoniczne z Orvieto, brązowy posąg Marsa z Todi).

Prowadzone w IV w. p.n.e. walki z Rzymem powodują ożywienie kulturowe. Równocześnie zmiany w sztuce greckiej czynią ją bardziej zrozumiałą dla Etrusków. Ożywia się produkcja naczyń malowanych, zwłaszcza czerwonofigurowych (czerwonofigurowe malarstwo), jak również wyrobów z brązu (lustra, cisty). W malowidłach grobowych (Tarkwinie, Orvieto) i na skrzyniach sarkofagów widoczna jest znajomość światłocienia. Zmienia się również tematyka malowideł. Pojawiają się wizje mrocznych zaświatów, zaludnionych ponurymi postaciami demonów.

Wydarzenia polityczne wpływają na aktualizację niektórych wątków mitologicznych, m.in. scena ofiary złożonej przez Achillesa z jeńców trojańskich w grobie Francois z Vulci – aluzja do krwawych zmagań z Rzymianami, potomkami Eneasza, a zatem Trojan. Produkowane w Tarkwinii sarkofagi kamienne zdobione są reliefowymi przedstawieniami grup zwierzęcych i scenami z greckiej tragedii.

Okres hellenistyczny

W okresie hellenistycznym cała Etruria znalazła się pod władzą Rzymian. Ożywiło to produkcję rzemieślniczą i jeszcze bardziej obniżyło jakość dzieł, często wytwarzanych seryjnie i mechanicznie zdobionych (lustra brązowe, terakotowe urny z Clusium dekorowane przy pomocy form, terakotowe głowy wotywne). Najciekawszymi dziełami tego okresu są zdobione reliefami kamienne urny z Volterry, Clusium i Perusii. Powstałe w tym czasie etruskie rzeźby portretowe (tzw. Brutus Kapitoliński, Arringatore, głowy z Vulci) niewątpliwie przygotowały teren, na którym rozwinął się rzymski portret okresu późnorepublikańskiego.

Z końcem I w. p.n.e. twórczość Etrusków roztopiła się w wielkomocarstwowej sztuce okresu Oktawiana Augusta. Dziejową zasługą sztuki ertruskiej było wczesne zapoznanie obszarów Włoch środkowych i północnych z dojrzałą i rozwiniętą plastyką figuratywną, rozpowszechnienie i utrwalenie zdobyczy technicznych i formalnych sztuki greckiej i przekazanie ich innym ludom italskim: Latynom, Umbrom, Wenetom, Faliskom.

autor: Witold Dobrowolski