Renesans w pigułce

Początki renesansu

Pierwsze zjawiska zapowiadające renesans nastąpiły we Włoszech już w XIV w. i to w twórczości dwóch wielkich pisarzy: Francesca Petrarki i Giovanniego Boccaccia, których idee rozwiną humaniści XV w. Ich twórczość ujawniła głębokie powiązania z antykiem, byli mniej od scholastyków przejęci światem transcendentalnym, mniej teologiczni i bardziej zainteresowani sprawami ludzkimi, doczesnymi.

Koniec epoki średniowiecza

Sztuka średniowieczna łączyła się ściśle ze światopoglądem religijnym, podporządkowana była całkowicie zasadom idealistycznego poglądu na świat: Wartości świata realnego osądzano według ich przeznaczenia niematerialnego, transcendentalnego. W renesansie nastąpił zwrot do natury i człowieka, na pierwszy plan wysunął się racjonalistyczny sposób myślenia, spotęgowało się poczucie własnej wartości i ocena znaczenia jednostki, wzrósł indywidualizm twórczy we wszystkich dziedzinach życia prywatnego, publicznego, a przede wszystkim w twórczości artystycznej, piśmiennictwie i poezji.

Humanizm i powrót antyku

W XIV w. pojawili się humaniści, nauczyciele pracujący w nowo zreformowanych szkołach włoskich, w których przestano wykładać teologię, a zaczęto uczyć – obok gramatyki i retoryki – historii, filozofii moralnej i poezji, należących do studium humanitatis, na podstawie autorów starożytnych. Humaniści szerzyli kult antyku przez tłumaczenia i interpretowanie dzieł starożytnych filozofów, m. in. Arystotelesa, Platona, Cycerona, oraz poetów, m. in. Wergiliusza i Horacego. Okresem rozkwitu działalności humanistów był XV wiek, a ośrodkami, w których się skupiali, były bogate miasta włoskie, jak Florencja, Padwa, Wenecja, Bolonia.

Akademie myśli renesansowej.

Swą działalnością humaniści rozbudzili kult klasycznego wykształcenia, a instytucjami, w których działalność ich się rozwijała; były tzw. akademie, jakby kluby dyskusyjne, a których najsławniejsza była Akademia Platońska w Careggi pod Florencją, założona przez Cosima de Medici i subsydiowana przez Wawrzyńca Wspaniałego. Z działalnością Akademii związany był tłumacz i badacz Platona Marsilio Ficino. Jego wpływ na ówczesne życie kulturalne i umysłowe był ogromny.

W nowych tendencjach światopoglądowych XV wieku odzwierciedlił się również świat ideowy i artystyczny nowej warstwy społecznej, która coraz silniej wysuwała się na czoło bogatego mieszczaństwa Florencji i innych miast-państw włoskich. Dążyło ono do udziału we władzy ze szlachtą i wyższym duchowieństwem i stawało się coraz wyraźniej reprezentantem nowego światopoglądu, szerząc jego idee.

Powrót do antyku

Po odkryciu człowieka i otaczającego go świata nastąpiło siłą rzeczy odkrycie starożytności i jej odrodzenie. We Włoszech tradycje antyku zachowały się przez całe średniowiecze, poza tym kraj obfitował w zabytki starożytnej architektury i rzeźby, wobec czego odrodzenie antyku nie napotykało trudności. Poza tym sztuka klasycznej starożytności była tez oparta na naturze i jej głównym tematem był człowiek. Poważnie oddziałała na sztukę rzymskiego renesansu architektura, a szczególnie traktat o architekturze rzymskiego budowniczego z I w. p.n.e. Witruwiusza. Traktat ten stał się źródłem teoretycznym współczesnej teorii sztuki.

Terminu ‘renesans” użył po raz pierwszy malarz i teoretyk sztuki włoskiej Giorgio Vasari w swym dziele Le vite de’oiu eccellenti pittori, scultori ed architettori ( Florencja 1550; wyd. polskie Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, Warszawa 1979), lecz mówiąc o renesansie – la rinascita – użył tego terminu nie dla periodyzacji sztuki, dla której stosował przyjęte u Włochów nazwy stuleci ( dla sztuki XIV w. – trecento, dla XV w. – quatrocento, dla XVI w. – cinquecento), lecz dla przeciwstawienia kierunku bardziej postępowego – zacofanemu, jakim Vasariego była sztuka gotycka.

Kolebką renesansu była Florencja, w której władzę sprawowali Medyceusze, a ich mecenat odegrał wielką rolę w rozwoju architektury, rzeźby i malarstwa, obejmując swym zasięgiem cała Toskanię.

Renesans dzieli się na dwa okresy: wczesny (1420-1500) i dojrzały albo klasyczny (1500-1530). Po 1530 roku można zauważyć odchylenia od klasycznych form renesansu i tę odmianę stylu nazwano manieryzmem, który w różnych regionach i w różnych dziedzinach trwał aż do 1580 roku.

*Kopuła katedry Santa Maria del Fiore we Florencji – Filippo Brunelleschi*

Architektura renesansowa

W architekturze renesansu poszukiwano idealnych proporcji i jasnych podziałów wedle wzorów antycznych, od których przejęto rozwiązania przestrzenne (np. centralne budowle kopułowe – główny nowy typ architektoniczny, wprowadzony przez A. Filaretę i D. Bramante), porządki architektoniczne, schematy kompozycyjne (łuk triumfalny, portyk kolumnowy z trójkątnym tympanonem, arkadowe loggie i galerie) oraz ornamentykę architektoniczną. Architektura świecka traciła funkcje obronne (przejęte przez fortyfikacje ziemne); głównymi jej typami były: pałac miejski – czworoboczny z wewnętrznym dziedzińcem arkadowym (pałace florenckie, przebudowany Wawel), willa podmiejska z główną kondygnacją reprezentacyjną na parterze, często z kolumnowym portykiem w fasadzie (A. Palladio), a w późnym renesansie (Palazzo Farnese w Caprarola poza Rzymem).

Budownictwo mieszczańskie

Rozwinęło się budownictwo mieszczańskie – szczególnie bujnie na Północy (ratusze, giełdy, kamienice). Głównymi elementami konstrukcyjnymi były: łuk półkolisty, kolumnady arkadowe lub łączone prostym belkowaniem, kopuła, sklepienie kolebkowe i krzyżowe, stropy kasetonowe, kamienne okładziny elewacji i ich imitacje w tynku.

Czołowi architekci włoscy: F. Brunelleschi, L. B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J. Sansovino, A. Palladio. W sztukach przedstawiających artyści opierali się na studiach nad perspektywą geometryczną oraz anatomią, proporcjami i mechaniką ruchów ciała ludzkiego, zgodnie z zasadą realistycznej obserwacji natury. Sceny religijne umieszczano w XV w. często w scenerii życia codziennego (lecz w XVI w. dominującą stała się tendencja idealistyczna w ujmowaniu tych tematów). Wprowadzono tematy mitologiczne i z historii antycznej (A. Mantegna, S. Botticelli, L. Signorelli, Piero di Cosimo w 2 poł. XV w. i niemal wszyscy artyści XVI w.).

Rzeźba renesansu

Rozpowszechniły się przedstawienia nagiej postaci ludzkiej (zapoczątkowane przez Donatella, Mantegnę, Botticellego i Signorellego). W rzeźbie wskrzeszona została antyczna technika odlewu w brązie; najpowszechniejszym materiałem był kamień (często marmur); rzeźba w drewnie stała się rzadsza. Nastąpiło usamodzielnienie rzeźby od architektury. Z antyku przejęto typy posągu nagiego efeba i herosa, pomnika konnego, popiersia portretowego; wznoszono też przyścienne nagrobki o rozbudowanej oprawie architektoniczno-ornamentacyjnej. Najwybitniejszymi rzeźbiarzami włoskimi byli: J. delia Quercia, L. Ghiberti, Donatello, B. i A. Rosselino, A. del Verrocchio, P. i T. Lombardo, J. Sansovino, Michał Anioł.

Renesansowe malarstwo

W malarstwie artyści dążyli do plastycznego odtworzenia postaci ludzkich w trójwymiarowej przestrzeni ujętej wg zasad perspektywy linearnej (Masaccio, P. Uccello i in.) oraz barwnej (Piero delia Francesca, Leonardo, malarze weneccy) oraz do uzyskania harmonii w kompozycji i w układzie barw i światła. Stosowano światło rozproszone, barwy zaś czyste, nasycone, kontrastowo zestawiane, lokalne (kolory przełamane pojawiły się w 1 poł. XVI w. u Michała Anioła i Rafaela, poprzedzając kolorystykę manierystyczną). Dominujący początkowo twardy modelunek linearny ustąpił ok. 1500 miękkiemu i delikatnemu, często zacierającemu kontury ( Leonarda, A. del Sarto, A. Correggio). Szczególne mistrzostwo w dziedzinie koloru i światła osiągnęli malarze weneccy: G. Bellini, Giorgione, L. Lotto, S. del Piombo, Tycjan.

Przewaga techniki olejnej

Technika olejna stopniowo wyparła temperową, a jako podobrazie, obok tradycyjnej deski, rozpowszechniło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku, rzadsza zaś al secco. Poza najczęstszymi tematami religijnymi, malowano sceny mitologiczne i portrety, a w tła tych przedstawień wprowadzano coraz bardziej rozbudowany pejzaż.

Główni malarze włoscy: Masaccio, P. Uccello, Fra Angelico, Fra Filippo Lippi, S. Botticelli, Filipino Lippi, A. del Castagno, D. Veneziano, D. Ghirlandaio, A. del Pollaiuolo, L. Signorelli, Piero delia Francesca, A. Mantegna, P. Perugino, Leonardo da Vinci, G. Bellini, Giorgione, L. Lotto, S. del Piombo, Tycjan, Rafael Santi, Michał Anioł, A. Correggio.

Rzemiosło artystyczne i grafika

W grafice stosowano – obok drzeworytu – nową technikę miedziorytu (Mantegna).

W rzemiośle artystycznym przodowały włoskie wytwórnie ceramiki (Faenza), szkła (Wenecja) i mebli. Renesans na Północy najwcześniej (ok. 1490) dotarł na Węgry (na dwór Macieja Korwina, skąd włoskich artystów sprowadzono do Polski) oraz do Francji. W rozpowszechnieniu form renesansowych decydującą rolę odegrały wędrówki artystów i warsztatów włoskich na północ Europy, przez co przeniesione tam zostały wzorce czystego renesansu włoskiego (np. kaplica Tomasza Bakocsa w Ostrzyhomiu (Esztergom), Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, zamek Ancy-le-Franc projektu S. Serlia we Francji; działalność F. Primaticcia i in. artystów na dworze Franciszka I i Henryka II w Paryżu i Fontainebleau, działalność komasków i tesseńczyków w Niemczech i Polsce). Najbardziej jednak charakterystyczne dla renesansu północnego było połączenie (nie zawsze integralne) form późnogotyckich z renesansowymi (zamki nad Loarą – np. Chambord, kaplica Fuggerów w Augsburgu, malarstwo niemieckie).

W architekturze i rzeźbie północnoeuropejskiej rozwinięta została swobodna kompozycyjnie i bogata ornament, wersja renesansu o międzynarodowym zasięgu (Niderlandy, Niemcy, Skandynawia, Polska), nazywana często „północnym manieryzmem” (C. Floris, rodzina van den Blocke, A. van Opbergghen).

Malarstwo niderlandzkie

Malarstwo niderlandzkie zespoliło tradycję realizmu J.van Eycka i in. artystów XV w. z wzorami włoskimi (Q. Massys, Joos van Cleve) i wytworzyło nowe gatunki tematyczne: malarstwo pejzażowe (J. Patinier, P. Bruegel St.) i rodzajowe (o moralistycznym przesłaniu symbolicznym: Lucas van Leyden, I. S. van Hemessen, Bruegel, P. Aertsen, J. Bueckelaer); wpływowy był w nim też nurt italianizujący (J. van Scorel, M. van Heemskerck). W Niemczech przełamania tradycji średniowiecznej, ciążącej nad malarstwem przez całą 1 poł. XVI w., dokonali A. Durer, H. Burgkmair, H. Baldung Grien, L. Cranach St. i H. Holbein Mł,; zaś A. Altdorfer i W. Huber wprowadzili pejzaż jako samodzielny gatunek malarski. Niemcy i Niderlandy były obszarami bujnego rozkwitu grafiki (Durer, Burgkmair, Cranach, Holbein oraz Lucas van Leyden, Bruegel, Heemskerck) oraz rzemiosła artyst. (tkactwa – Bruksela, złotnictwa – Norymberga). We Francji P. Lescot, Ph. Delorme i J. Ducerceau rozwijali klasyczne wzorce architektury włoskiej w kierunku kompozycyjnej swobody i dekoracyjnego bogactwa; w rzeźbie (B. Cellini, F. Primaticcio, J. Goujon, G. Pilon) i malarstwie (szkoła z Fontainebleau) narastały tendencje manierystyczne.

Hiszpania

W Hiszpanii z zespolenia motywów gotyckich, renesansowych i mauretańskich powstał w architekturze i ornamentyce ok. 1500 styl plateresco, zastąpiony za cesarza Karola V italianizującym klasycyzmem; w malarstwie wpływy niderlandzkie z wolna ustępowały od ok. poł. XVI w. dominacji wzorów włoskich

Renesans w Polsce

Do Polski renesans przenieśli ok. 1502-30 sprowadzeni z Węgier na dwór Zygmunta I artyści włoscy – Franciszek Florentczyk (oprawa nagrobka Jana Olbrachta na Wawelu) i B. Berrecci (Kaplica Zygmuntowska) – twórcy renesansowej przebudowy Wawelu. Wprowadzone przez warsztat Berrecciego rozwiązania (nagrobki przyścienne, centralne kaplice kopułowe) zyskały ogromną popularność na całym obszarze Polski. Obok wzorów włoskich, propagowanych też przez wędrowne warsztaty z pogranicza włosko-szwajcarskiego (komaskowie, tesseńczycy), oddziaływały na architekturę, ornamentykę, rzeźbę i snycerkę także formy renesansu niderlandzkiego (Gdańsk, Lwów, Śląsk), zaś na malarstwo – wzory niemieckie (np. Kodeks Baltazara Behema).

W architekturze dominowały typy centralnej kaplicy kopułowej i kościoła na planie podłużnym ze stiukową dekoracją sklepień (Lublin, Kazimierz). Wybitnym dziełem urbanistyczno-architektonicznym. Było założenie Zamościa (B. Morando). Rozwinęła się bujnie architektura rezydencji królewskich i magnackich (czworoboczne założenia z wewnętrznym dziedzińcem wg wzoru Wawelu: Niepołomice, Baranów, Krasiczyn, Wiśnicz) i mieszczańska (ratusze w Poznaniu, Tarnowie, Sandomierzu, Zamościu; kamienice w Zamościu, Kazimierzu, Gdańsku i in. miastach, bramy miejskie i Arsenał w Gdańsku).

Nastąpił bardzo żywy rozwój rzeźby nagrobkowej (warsztaty Berrecciego i jego współpracowników; G. M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa, S. Gucci). Malarstwo pozostało zasadniczo pod wpływem norymberskim (H. Suess von Kulmbach, H. Durer, importowany z Norymbergi ołtarz Kaplicy Zygmuntowskiej).