centralna budowla
budowle oparte na zasadzie absolutnej symetrii; w rzucie poziomym względem dwu przecinających się osi, we wnętrzu zaś i bryle w stosunku do osi obrotowej. Najprostsze centralne budowle to cylindryczne na planie koła, czworoboczne na planie kwadratu lub wieloboczne (zwł. ośmioboczne, tzw. oktogony); w odróżnieniu od przyjętego dla założeń prostokątnych określenia „budowla podłużna” – centralnymi lub centralizującymi nazywa się również budynki na planie eliptycznym, owalnym i ich pochodne.
Bardziej złożone koncepcje centralnej budowli reprezentują budynki na planie krzyża greckiego, kwadratu, trójkąta lub koła z apsydami oraz wielolistne (np. tetrakonchos – na planie czteroliścia), w tych przypadkach przestrzeń centralna dominuje wysokością nad pomieszczeniami bocznymi, wydzielonymi wewnątrz budynku ścianami lub systemem podpór. Przestrzeń od góry zamyka najczęściej sklepienie kuliste; kryją je dachy namiotowe lub kopuły, części zaś boczne – pulpitowe, półnamiotowe, a także kopuły na poszczególnych segmentach.
Budowla centralna, której genezę wywodzi się z pierwotnych struktur magiczno-kultowych (kromlech) oraz grobów kopułowych (także tolosów), powstały w starożytności (peripteros, monopteros, mauzoleum, termy); w sztuce wczesnochrześcijańskiej, przy przewadze założeń podłużnych, centralne budowle pozostały charakterystyczną formą baptysteriów i kaplic grobowych; monumentalne rozwiązania centralne spotykamy już w IV w., ale przede wszystkim realizowała je architektura Bizancjum.
Nielicznie reprezentowana w średniowieczu (np. kaplice zamkowe), centralne budowle ponownie wznoszono począwszy od renesansu, zarówno w architekturze sakralnej, jak w świeckiej. Barok, przy tendencji do budowli podłużnych, stworzył typ założeń zwanych podłużno-centralnymi, o charakterystycznych, złożonych bryłach na rzucie zbliżonym do owalu lub elipsy, rozpowszechnionych we Włoszech oraz w środkowej Europie. Architektura klasycystyczna, szczególnie w 2 poł. XVIII w., sięgała do wzorów antycznych i renesansowych, stosując je w rozmaitych skalach i dziedzinach budownictwa.
« Back to Glossary Index
