Chrystus Pantokrator w San Clemente w Katalonii
Chrystus Pantokrator
Pantokrator (gr. wszechwładca, pan wszystkiego) to przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy świata. Chrystus w pozycji siedzącej, na tronie trzyma otwarte Pismo Święte w lewej dłoni, a prawą unosi w geście błogosławieństwa. Ułożenie palców tej dłoni bywa rozmaicie interpretowane. Uważa się, że nawiązuje ono do greckiego monogramu Chrystusa: IC XC. Dzięki połączeniu kciuka z palcem serdecznym, palec wskazujący i zgięty środkowy przypominają litery IC. Natomiast skrzyżowany kciuk i palec serdeczny wraz z małym palcem tworzą litery XC.
Według niektórych specjalistów połączenie kciuka z palcem serdecznym symbolizuje dwoistą naturę Chrystusa: boską i ludzką. Natomiast złączenie trzech palców: małego, serdecznego i kciuka symbolizuje Trójcę Świętą. Księga, jaką Jezus trzyma w lewej dłoni, nawiązuje do jego misji. Zwykle, choć nie zawsze, znajduje się w niej cytat z ewangelii św. Jana: „Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy”(J 7,24)
Początki malarstwa romańskiego w Hiszpanii
Sztuka romańska w Hiszpanii (XI-XII w.) pojawiła się najwcześniej w Katalonii. Był to efekt wpływu benedyktynów z francuskiego opactwa w Cluny, a także skutek rozwoju ruchu pielgrzymkowego do hiszpańskiego sanktuarium św. Jakuba w Santiago de Compostella.
Malarstwo romańskie było ściśle związane z architekturą. Ogromne kompozycje powstawały na ścianach kościołów. Tematy były zróżnicowane: postać Chrystusa w majestacie, sceny z życia ludzi, zwierzęta, ptaki, rośliny – a wszystko obwiedzione konturem wypełnionym kolorem. Obrazy były więc płaskie i linearne, a skala barw – dość wąska (żółć, czerwień, zieleń i błękit).
Kościół San Clemente
Kościół San Clemente w Tahull to romańska świątynia położona w dolinie Bohí, w prowincji Lleida w Katalonii. Od 1931 roku jest uznany za Pomnik Historyczno-Artystyczny, a w 2000 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jest to jedna z najbardziej fascynujących świątyń spośród kilku katalońskich kościołów romańskich w dolinie Bohí, w katalońskich Pirenejach. Fresk Chrystus Pantokrator znajdujący się w kościele San Clemente jest kultowym obrazem katalońskiego stylu romańskiego.
Freski w kościele San Clemente to jedne z najpiękniejszych dzieł sztuki romańskiej w Katalonii. Kościół San Clemente w Tahull konsekrowano 10 i 11 grudnia 1123 r. Wydarzenie to upamiętnia inskrypcja na jednej z kolumn w San Clemente, wykonana tymi samymi farbami i ta samą techniką co reszta malowideł. Można więc z dużym prawdopodobieństwem określić datę powstania dekoracji malarskiej na koniec 1123 r.
Przedstawienie Chrystusa Pantokratora należy do najczęstszych typów przedstawień w sztuce średniowiecznej. Chrystus jedną rękę wnosi do błogosławieństwa, a w drugiej trzyma księgę, w której znajduje się inskrypcja odnosząca się do niego samego: Ego sum lux mundi ( Ja jestem światłością świata). Obok Chrystusa Pantokratora zazwyczaj pojawiają się symbole czterech ewangelistów, zaczerpnięte z Księgi Ezechiela (1,5-14) oraz z Apokalipsy św. Jana (4,6-8), gdzie opisano „cztery istoty żyjące”.
Symbole czterech ewangelistów
Poszczególne istoty przypisano ewangelistom, zgodnie z początkowymi wersetami ewangelii. Człowiek (ze skrzydłami) stał się symbolem św. Mateusza, którego ewangelia rozpoczyna się rodowodem Jezusa i szczegółowym opisem jego narodzin. Mateusz, najbardziej ze wszystkich ewangelistów, interesuje się przodkami Jezusa i jego człowieczeństwem.
Lew symbolizuje św. Marka, gdyż we wstępie do swojej ewangelii opisuje on Jana Chrzciciela jako „głos wołającego na pustyni”, którą zamieszkują lwy. Od początku chrześcijaństwa ryczące lwy były dla wiernych symbolem głosu Chrystusa, wzywającego ludzi do powstania z martwych.
Wół jest symbolem św. Łukasza, ponieważ jego ewangelia rozpoczyna się rozdziałem o Zachariaszu, który jako kapłan składał ofiary ze zwierząt, co przypomina, że Jezus także został złożony w ofierze.
Orzeł symbolizuje św. Jana, który rozpoczyna swoją ewangelię tekstem o Chrystusie, Przedwiecznym Słowie i w ten sposób sięga ponad rzeczywistość ziemską.
- Mandrola to z włoskiego „migdał”. Określenie to odnosi się do aureoli o takim właśnie kształcie. Mandrola stanowi znak duchowej doskonałości osoby, którą otacza. W średniowiecznym malarstwie i rzeźbie przysługuje Chrystusowi i Matce Bożej.
- Alfa i Omega to pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu. Litery te często towarzyszą Chrystusowi, który w ostatniej księdze Biblii, Apokalipsie św. Jana, oznajmił: „Ja jestem Alfa i Omega (…). Początek i koniec”.(Ap.22,13), podkreślając w ten sposób swoje wieczne istnienie.
- Cztery, tzw. istoty żyjące to motyw wzięty z Apokalipsy św. Jana. Symbole, związane z poszczególnymi istotami zostały przypisane czterem ewangelistom: Janowi odpowiada orzeł, Mateuszowi – człowiek lub anioł, Markowi lew, a Łukaszowi – wół. Te cztery symbole umieszczone są obok postaci Chrystusa. Mogą się one pojawiać samodzielnie. Mogą im też, jak w tym przypadku – towarzyszyć anioły. Często widnieją tez w przedstawieniach samych ewangelistów przy pracy – dzięki nim możemy niezawodnie określić, kogo ukazuje dany wizerunek.
Mistrz z Tahull
Nie znamy z imienia autora malowideł w kościele San Clemente. W sztuce średniowiecznej jest to częsty przypadek. Historycy sztuki poradzili sobie w ten sposób, że określają artystę za pomocą nazwy miejscowości, w której wykonał swe dzieło. Zatem w tym przypadku mówimy o mistrzu z Tahull. Wiemy o nim tylko tyle, ile udało nam się wyczytać z jego dzieła. Wiemy, że przywiązywał taką samą uwagę do szczegółu co do ogółu. Był na tyle wybitnym artystą, że dbałość o detale nie naruszyła całości kompozycji, ani nie zakłóciła jej harmonii. Uderza przede wszystkim ogromna ekspresja tych malowideł, osiągnięta zresztą stosunkowo prostymi środkami. Mistrz z Tahull był z pewnością jednym z najznakomitszych twórców sztuki romańskiej w Hiszpanii.
Wpływy stylu bizantyjskiego
W malarstwie ściennym zaznaczają się wyraźne cechy stylowe, charakterystyczne dla poszczególnych regionów Europy. Widać też, skąd pochodziły inspiracje poszczególnych dzieł. W przypadku kościoła San Clemente Chrystus Pantokrator to klasyczny przykład sztuki bizantyjskiej. Na wschodnie źródła tego fresku wskazuje bogata i wyrazista forma oraz kolorystyka. Figura Chrystusa jest obramowana grubą linią, co daje efekt podobny do witrażu. Styl bizantyjski rozprzestrzenił się dzięki wyprawom krzyżowym. Dzieła malarstwa zachodnioeuropejskiego różnią się od bizantyjskich tym, że wydają się bardziej przestrzenne, ich kolorystyka jest jednak bardziej stonowana, a na twarzach postaci uwidaczniają się emocje.
Wirtualna reprodukcja fresku w kościele San Clemente
Oryginał fresku znajduje się w MNAC, w kościele San Clemente odtworzono dokładną kopię średniowiecznego malowidła. Niezwykle ciekawy jest muzealny projekt mappingu wideo, dzięki któremu zobaczymy wnętrze kościoła San Clemente w Tahull w połowie XII wieku.
Podobne wpisy
